Τράπεζα θεμάτων - Νεοελληνική λογοτεχνία 2

Επιμέλεια: 

Μπία Τακουρίδου, Μαρία Παπαδοπούλου, Αγγελική Πουπούλη  φιλόλογοι καθηγήτριες του 3ου ΓΕ.Λ. Καβάλας

 

Θεματική ενότητα : Τα δύο φύλα στη λογοτεχνία

·        Οι ερωτήσεις δεν παρουσιάζουν δυσκολίες. Οι απαντήσεις προκύπτουν από την κατανόηση του κειμένου.

·        ΠΡΟΣΟΧΗ! Για τον αφηγητή και την αφήγηση αξιοποιήστε τις σχετικές σημειώσεις από τη Νεοελληνική Γλώσσα για την αφήγηση, καθώς και τις σελίδες239-242 του σχολικού βιβλίου της Νεοελληνικής Γλώσσας.

·         Επίσης, στα κείμενα θα πρέπει να μπορείτε να εντοπίζετε και να σχολιάζετε το κοινωνικό στερεότυπο του άνδρα ή της γυναίκας που αυτό θίγει ή προβάλλει.

Θεματική ενότητα: Παράδοση και μοντερνισμός στη νεοελληνική ποίηση

·       Να χαρακτηρίσετε το ποίημα παραδοσιακό ή μοντέρνο και να επιβεβαιώσετε την απάντησή σας μέσα από  συγκεκριμένα (κυρίως μορφικά) χαρακτηριστικά του. Άρα:

Υπενθύμιση:

α) Μελετάτε πολύ καλά ό, τι σχετίζεται με τη διάκριση παραδοσιακής-μοντέρνας ποίησης.

β) Προσέχετε ποιητές  που έχουν στοιχεία και μοντερνισμού και παράδοσης π.χ Κ. Καβάφης

γ) Προσέχετε τη μορφή του ποιήματος πριν το εντάξουμε στην παράδοση ή στο μοντερνισμό, γιατί μπορεί να έχουμε και ποιήμα του Ο.Ελύτη που μορφικά είναι παραδοσιακό, δηλαδή έχει σταθερό μέτρο και ομοιοκαταληξία , αλλά έχει και στοιχεία μοντερνισμού, όπως ανατρεπτικά σχήματα λόγου και εικόνες

δ) Ελεύθερος στίχος (γνώρισμα του μοντερνισμού) : ο ελεύθερος στίχος δεν έχει συγκεκριμένο μέτρο- δεν επιδιώκει την ομοιοκαταληξία-δεν έχει συγκεκριμένο αριθμό συλλαβών, δηλ. η έκτασή του δεν είναι καθορισμένη-συνήθως συνοδεύεται από ελλιπή στίξη και διαταραγμένη σύνταξη

·            Μελετάτε πολύ καλά τα χαρακτηριστικά των λογοτεχνικών ρευμάτων και σχολών που δουλέψαμε στη διάρκεια της χρονιάς και τις σχετικές σημειώσεις.

·            Ζητείται συχνά να σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος σε σχέση με το περιεχόμενό του. Άρα δίνετε βαρύτητα στην κατανόηση του ποιήματος, ποιο είναι το θέμα του, τα ζητήματα που θέτει, οι αναφορές που κάνει.

·            Ζητείται να σχολιάσετε τη χρήση των σημείων στίξης.

Υπενθύμιση:

Προσοχή!

α) Στην ποίηση συχνά η παρένθεση και οι παύλες περιέχουν νοήματα ή πληροφορίες στις οποίες ο ποιητής θέλει να εστιάσει, το σημείο στίξης λειτουργεί σαν σηματοδότης ενός σημαντικού νοήματος.

β)  Ερωτηματικό: ενδέχεται να δηλώνει απορία… ή ειρωνεία...

γ)  Θαυμαστικό: ενδέχεται να δηλώνει θαυμασμό..., κατάπληξη..., έκπληξη... ή αμφισβήτηση... ή ειρωνεία...

δ) Εισαγωγικά: ενδέχεται να δηλώνουν έμφαση... ή ειρωνεία... ή μεταφορική χρήση της λέξης που περικλείουν...

ε) Αποσιωπητικά: ενδέχεται να δηλώνουν απορία... ή αγανάκτηση, αποστροφή... ή δισταγμό, αποθάρρυνση... ή χιούμορ... ή ειρωνεία... 

Η γενική χρήση των σημείων στίξης:

Θαυμαστικό(!) βάζουμε:

α) στις επιφωνηματικές προτάσεις για να δηλώσουμε κάποιο συναίσθημα (Ο αδελφός του πέρασε στο Πανεπιστήμιο!)

β) σε προστακτικές προτάσεις (Δώσε μου και μένα λίγο παγωτό!),

γ) σε προσφωνήσεις προσώπων σε ελλειπτικές προτάσεις (Μαρία!) και

δ) για να δώσουμε έμφαση (Αποφάσισα να αγοράσω και κινητό!)

ε) για να δηλώσουμε ειρωνεία ή αμφισβήτηση για κάτι που μοιάζει απίστευτο, εξωπραγματικό ή ανόητο [επισήμανση: όταν αναφέρεται σε λέξη μόνο της πρότασης, τότε το βάζομε σε παρένθεση: (!)], π.χ. Ισχυρίζεται πως μόνος του (!) τα κατάφερε,

στ)  σε προτάσεις ερωτηματικού τύπου, αλλά κατ΄ ουσία επιφωνηματικές (Πού φθάσαμε εμείς οι δυο!

Ερωτηματικό(;) βάζουμε:

α) Στο τέλος ευθείας ερωτηματικής πρότασης, όπου δηλώνει απορία / αμφιβολία/άγνοια

β)Στις ρητορικές ερωτήσεις. Οι ερωτήσεις αυτές δεν περιμένουν απάντηση, διότι ερωτούν για κάτι που θεωρείται αυτονόητο, οπότε η ρητορική ερώτηση αντιστοιχεί με ισχυρή κατάφαση-απόφανση αυτού που ρωτάει (π.χ. «Ποιος γονιός δε χαίρεται να βλέπει το παιδί του να προκόβει;» και εννοείται «όλοι, οι πάντες, ο κάθε γονιός»). Επίσης, μέσω της ρητορικής ερώτησης, ο ερωτών εκφράζει την προσωπική του άποψη ή στάση γι’ αυτό που ρωτάει (εκφράζει δηλαδή αποδοκιμασία, επίπληξη, υπόδειξη, συμβουλή, ευχή), π.χ. «Γιατί να τον ακούσω;» (εννοείται: «μακάρι να μην τον άκουγα!» → ευχή μη πραγματοποιήσιμη). Τέλος, συχνά διατυπώνουμε μια ρητορική ερώτηση και δίνουμε απάντηση με αυτό που η ίδια η ερώτηση υπονοεί (Τι μπορούσα να κάνω; Μόνο να φύγω μπορούσα.).

γ)  Στις ερωτήσεις παράκλησης ή προσταγής. Είναι οι ερωτήσεις που κάνουμε σε κάποιον, προκειμένου να τον παρακαλέσουμε να κάνει κάτι (Μου δίνεις, σε παρακαλώ, το στυλό;), να τον παροτρύνουμε για κάτι (Τι λες; πάμε;) ή να τον προστάξουμε να κάνει κάτι, εκφράζοντας τη δυσφορία και αγανάκτησή μας (Δεν σταματάτε τώρα να φωνάζετε;).

δ) Για να δηλώσει σχόλιο: ειρωνεία ή αμφιβολία ή αμφισβήτηση. Και αν αναφέρεται σε λέξη μέσα στην πρόταση, μπαίνει σε παρένθεση (π.χ.: Περηφανευόταν πως ήταν ο καλύτερος(;) κυνηγός.)

Εισαγωγικά βάζουμε (« »):

α) για να παραθέσουμε επακριβώς κάτι που έχει πει κάποιος άλλος σε ευθύ λόγο («Θα σε βοηθήσω» μου είπε ο φίλος μου, όμως μετά εξαφανίστηκε.),

β) για να δηλώσουμε ότι μια λέξη που χρησιμοποιούμε έχει μεταφορική σημασία, της προσδίδουμε δηλαδή μια ιδιαίτερη σημασία ή απόχρωση νοήματος (Μόλις ο Χρήστος τελείωσε το ανέκδοτα, έγινε «σεισμός» από τα γέλια μέσα στην τάξη),

γ) για να επισημάνουμε και να δώσουμε έμφαση σε μια λέξη (Βαρέθηκα να κάνω τον «βλάκα», θα του απαντήσω όπως του ταιριάζει) και

δ) για να δείξουμε πως αποστασιοποιούμαστε από κάτι (Η διάκριση των μαθητών σε «καλούς και κακούς» είναι απαράδεκτη). 

ε) για να αναφέρομε λέξεις ή φράσεις που δεν ανήκουν στην κοινή γλώσσα (π.χ. Η «ύβρις» σύμφωνα με την αρχαιοελληνική φιλοσοφία ήταν…)

στ) για να εστιάσουμε στον όρο-σημασία-περιεχόμενο μιας λέξης ή φράσης (π.χ. Με τη λέξη «εξανδραποδισμός» εννούμε…)

ζ) για να εντάξουμε στο λόγο μας μια ξένη λέξη (π.χ. Το  «bullying» …)

η) για να αποδώσουμε τίτλους βιβλίων, θεατρικών και κινηματογραφικών έργων, εφημερίδων, ομάδων… ή επιγραφές, επικεφαλίδες κ.λπ. (π.χ. «Τα σταφύλια της οργής» του Στάινμπεκ …)     

θ) για τους διαλόγους, όταν δεν γίνεται χρήση της παύλας (για να διακρίνονται τα πρόσωπα):
«Τι είναι η ζωή;» μονολόγησε ο γερο-Θόδωρος.
«Ένα ποτήρι νερό» συμπλήρωσε ο Γιάννης.

Αποσιωπητικά βάζουμε (…):

α) για να δηλώσουμε πως κάτι το αποσιωπούμε σκόπιμα, πως δεν θέλουμε να το αναφέρουμε (εύκολα, βέβαια, εννοείται), ή είναι κάτι που δε λέγεται εύκολα (Τα μεταξωτά βρακιά θέλουν και επιδέξιους) ή είναι κάτι που καλό είναι να μη γίνει (Μη το ξανακάνεις αυτό, γιατί).

β) για να δηλώσουμε κάποιο συναίσθημα ή/και σχόλιο, π.χ. θαυμασμό, ειρωνεία, συγκίνηση, φόβο, δισταγμό, ντροπή, περιφρόνηση, απειλή κτλ., για όσα θα σημειωθούν αμέσων κατόπιν, π.χ.: «Μην το ξαναπείς, γιατί…»

 γγια να υπονοήσουμε ή να δηλώσουμε πως ακολουθούν και άλλα παρόμοια στοιχεία, τα οποία για συντομία δεν τα αναφέρουμε (λειτουργεί, τότε, όπως το «κ.λπ.»), π.χ. « Ήταν όλοι εκεί, ο Γιώργος, ο Βασίλης, η Αρετή…, όλοι οι παλιόφιλοι.»

δ) για να δηλώσουμε κάποιο υπονοούμενο (Είχαμε πάει όλοι, η Άννα όμως απουσίαζε)

ε) πριν από μια λέξη για να κάνουμε μια μικρή παύση της ομιλίας και να δώσουμε έμφαση σε αυτή (Και ύστερα οι καλές μέρες έγιναν κακές και ανάποδες).

στ) για να δηλώσουμε πως ένα τμήμα από αυτό που παραθέτουμε παραλείπεται (στις περιπτώσεις αυτές τα αποσιωπητικά τοποθετούνται μέσα σε αγκύλες), π.χ.: «Τα πράγματα [...]είναι αδύνατον.».

ζ) σ' ορισμένες περιπτώσεις, και μετά από θαυμαστικό ή ερωτηματικό,για να δείξουμε ένα σταμάτημα στην ομιλία, π.χ.: «Και τι δε θά 'κανα! ... Αρκεί να μου έδινες μία ακόμη ευκαιρία.» «Πιστεύεις πως δεν μπορώ ; ...»

η) και στην περίπτωση της δισταχτικής ομιλίας, χωρίς ν' αποσιωπούμε τίποτα, προκειμένου να τονίσουμε όσα θα ακολουθήσουν.

Διπλή τελεία (:) βάζουμε:

α) για να παραθέσουμε ένα σύνολο-κατάλογο στοιχείων (Αγόρασα: βιβλία, μολύβια και κόλλες αναφοράς.),

β) για να παραθέσουμε κατά λέξη σε ευθύ λόγο κάτι που είπε κάποιος ή είναι παράθεμα από ξένο κείμενο ή απόφθεγμα ή παροιμία  (Ο καθηγητής είπε«όποιος δεν …»),

γ) για να συνδέσουμε δύο προτάσεις, από τις οποίες η δεύτερη επεξηγεί ή είναι αποτέλεσμα της πρώτης (π.χ.: Σκεπτόμουν και τούτο: να φύγω… / Η γνώση έχει μεγάλη σημασία για τον άνθρωπο: τον βοηθάει να σκεφτεί καλύτερα, να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα…»).

Παρένθεση ( ) βάζουμε κυρίωςγια να περικλείσουμε, απομονώσουμε και να παραθέσουμε:

α)  κάποιο δευτερεύον, πρόσθετο στοιχείο που θα μπορούσε να παραλειφθεί, π.χ. Χθες το βράδυ (γύρω στις 11:00) εμφανίστηκε ξαφνικά ο θείος μου στο σπίτι.,

β) κάποια στοιχεία που επεξηγούν ή συμπληρώνουν τα λεγόμενα  και είναι απαραίτητα για να κατανοήσει ο δέκτης αυτά που λέμε, π.χ.: Στη Λήμνο μπορείτε να δοκιμάσετε φλομάρια (χυλοπίτες δηλαδή) με κόκορα, τσουρέκια (δεν είναι γλυκό, αλλά στριφτές πίτες με τυρίκαι άλλα πολλά.,

γ) παραπομπές, είτε σε συγγραφείς είτε σε συγγράμματα, π,χ, «Το γράμμα αποκτείνει, το δε πνεύμα ζωοποιεί», είπε ο Παύλος (Προς Κορινθίους Β' 3.6),

δ) κάποιο παράδειγμα

ε) προσωπική μας άποψη-θέση πάνω σε κάτι ή προσωπικά σχόλια, τα οποία μπορεί να δηλώνουν π.χ. ειρωνεία, αμφισβήτηση, αγανάκτηση κ.λπ

Ενωτικο (-) βάζουμε:

α) για να δηλώσουμε την ένωση στοιχείων (άνεμοι δυτικοί-βορειοδυτικοί έπνεαν σήμερα),

β) για να δηλώσουμε διάζευξη («ή») (Άκουσα τρία-τέσσερα τραγούδια),

γ) για να συνδέσουμε δύο ονόματα (Υπογραμμίστε τις λέξεις-κλειδιά του κειμένου),

δ) για να ενώσουμε στοιχεία της ίδιας κατηγορίας (Θα τα πω ορθά-κοφτά.),

ε) για να δηλώσουμε το χρονικό διάστημα (Δευτέρα- Παρασκευή δουλεύω μέχρι το βράδυ) κ.λπ.

στ) για αλλαγή του συνομιλητή σ' ένα γραπτό κείμενο διαλόγου όταν δεν χρησιμοποιούνται εισαγωγικά.

ζ) για να φανεί μεγαλύτερη η αντίθεση των προηγούμενων με τ' ακόλουθα, π.χ.: Ξεκίνησαν – μα δε θα φτάσουν ποτέ!

Η παύλα είναι δυνατό να χρησιμοποιηθεί στο τέλος μιας παραγράφου, αμέσως μετά την τελεία, δηλώνοντας ότι έχει ολοκληρωθεί ένα θέμα, μια νοηματική ενότητα. (Σημείωση: Από εδώ βγήκε και η φράση: «τελεία και παύλα», δηλαδή τελείωσε τελείως το ζήτημα.)

Διπλή παύλα (- -) βάζουμε:

για να κλείσουμε μέσα τους μια φράση ή μέρος αυτής, η οποία επεξηγεί αυτό που λέμε, συνήθως υπό τημορφή παραδείγματος, ή δίνει κάποιες πρόσθετες πληροφορίες, στις οποίες θέλουμε να εστιάσουμε την προσοχή μας.

·       Ζητείται να χαρακτηρίσετε το μέτρο και την ομοιοκαταληξία του ποιήματος

Υπενθύμιση:

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΕΤΡΙΚΗΣ

Είδη μέτρων

α)ιαμβικό μέτρο:  υ- (άτονη-τονισμένη)

π.χ  Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’αγγόνια

β) τροχαϊκό μέτρο: -υ (τονισμένη-άτονη)

π.χ. Σε γνωρίζω από την κόψη

       του σπαθιού την τρομερή

γ) αναπαιστικό μέτρο : υυ- (άτονη, άτονη-τονισμένη)

π.χ. ηλιοπάτητοι δρόμοι και γύρω μπαξέδες

δ) δακτυλικό μέτρο: -υυ (τονισμένη-άτονη-άτονη)

π.χ. μπήκαμε μέσα σε μια γαλανή μεθυσμένη βαρκούλα

ε)μεσοτονικό μέτρο:υ-υ (άτονη-τονισμένη-άτονη)

π.χ. Το χάραμα επήρα

       του ήλιου το δρόμο

       κρεμώντας τη λύρα

       τη δίκαιη στον ώμο.

Στίχος

Οι στίχοι επίσης ανάλογα με τον αριθμό των συλλαβών τους ονομάζονται π.χ. επτασύλλαβοι, οχτασύλλαβοι, ενδεκασύλλαβοι, δεκαπεντασύλλαβοι κτλ.

Ακόμη ανάλογα με το ποια είναι η τελευταία τονισμένη συλλαβή τους, οι στίχοι ονομάζονται οξύτονοι ( όταν τονίζεται η τελευταία συλλαβή του στίχου) , παροξύτονοι (όταν τονίζεται η προτελευταία συλλαβή του στίχου) και προπαροξύτονοι ( όταν τονίζεται η τρίτη συλλαβή από το τέλος) .

Ομοιοκαταληξία

α)ζευγαρωτή (τύπος ααββ)

 Σ’ Ανατολή και Δύση και Νότο και Βοριά           α

για την πατρίδα όλοι να ‘χομεν καρδιά.                α

στην πίστη του καθένας ελεύθερος να ζει,             β

στην δόξα του πολέμου να τρέξομεν μαζί.             β

β)πλεχτή (τύπος αβαβ)

Στη σκιά χειροπιασμένες,                                    α

στη σκιά βλέπω κι εγώ                                         β

κρινοδάκτυλες παρθένες                                      α

οπού κάνουνε χορό.                                             β

γ)σταυρωτή (τύπος αββα)

Πάλε ξυπνάει της άνοιξης τ’αγέρι                      α

στην παλάμη μυστικής αγάπης γλύκα,                 β

σαν νύφ’ η γη, πόχει άμετρα άνθη προίκα,          β

λάμπει, ενώ σβηέται της αυγής τ’αστέρι.             α

δ)ζευγαροπλεχτή (τύπος ααβγγβ)

Ώρα προσμένει μοναχή                                       α

η άμαξα κάτω απ’τη βροχή                                 α

και δεν τη μέλει                                                   β

κι είναι σα να την τυραννά                                  γ

πιότερο η ξένη γειτονιά                                       γ

που δεν τη θέλει                                                  β

ε) ελεύθερη ή μικτή (διάφοροι τύποι)

·   Ζητείται να εντοπίσετε διάφορα σχήματα λόγου και εκφραστικά μέσα, όπως παρομοιώσεις, προσωποποιήσεις, μεταφορές, επαναλήψεις, υπερβολές, αντιθέσεις, οξύμωρα, κύκλους, ασύνδετα, εικόνες (ηχητικές/ακουστικές, οπτικές) κ.α

κύκλος: όταν μια πρόταση ή περίοδος αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη.

π.χ. Μοναχή το δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή.

οξύμωρο: όταν συνεκφέρονται δύο έννοιες αντιφατικές, οι οποίες στην πραγματικότητα είναι ασυμβίβαστες και ασυνδύαστες, ώστε η μία να αποκλείει την άλλη. π.χ. Δώρον άδωρον

·    Συχνά ζητείται να σχολιάσετε τη λειτουργία κάποιου σχήματος ή εκφραστικού μέσου.α) Τα σχήματα λόγου προβάλλουν εμφαντικά ένα νόημα, δίνουν ένταση, εκφραστικότητα και συχνά λειτουργούν ως στοιχεία λυρικής έκφρασης. β) Τα σχήματα λόγου υπηρετούν και το περιεχόμενο του ποιήματος. Επομένως εξυπηρετούν συγκεκριμένες αισθητικές και νοηματικές επιδιώξεις.  

·     Ζητείται να εντοπίσετε στο ποίημα λέξεις πεζολογικές/καθημερινές/αντιποιητικές και λέξεις λυρικές/ποιητικές. 

λυρισμός: τα γνωρίσματα του λυρισμού έχουν να κάνουν με την έκφραση συναισθημάτων. Με άλλα λόγια ο λυρισμός περιλαμβάνει έντονο το στοιχείο της φόρτισης και εκφράζει την εσωτερική ζωή και τον ψυχισμό του δημιουργού.

·   Στοιχεία ενός ποιήματος που καθιστούν εύκολη τη μελοποίησή του: ο ρυθμός και το μέτρο του-η ομοιοκαταληξία του (εφόσον υπάρχει)- οι επαναλήψεις- οι παρηχήσεις, δηλαδή η επανάληψη συγκεκριμένων φθόγγων(κυρίως συμφώνων).

·      Στοιχεία θεατρικότητας στην ποίηση: ο διάλογος ή η εντύπωση διαλόγου/ο μονόλογος/η δράση/η δημιουργία σκηνικού χώρου.

·    Ζητείται να εντοπίσετε ενότητες σ’ ένα ποίημα. Στηρίζεστε στο περιεχόμενο (: αν υπάρχει κάποια αλλαγή στο θέμα/την οπτική) και στη μορφή ( μια ενότητα μπορεί να ξεχωρίζει και με ξεχωριστή στροφή)

·   Θυμηθείτε τα χαρακτηριστικά του σονέτου. (βλ. Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων σελ.167-168)

·    Ζητείται να σχολιάσετε τη χρήση συγκεκριμένων εγκλίσεων (π.χ. προστακτικής) ή ρηματικών προσώπων (π.χ. α’ ενικό, α’ πληθυντικό, κ.α). Τις εγκλίσεις τις συνδέεται με το ρόλο και τη σημασία κάθε έγκλισης και πώς αυτή εξυπηρετεί το συγκεκριμένο ποίημα. Το α’ ενικό συνήθως προσδίδει προσωπικό, βιωματικό, εξομολογητικό τόνο, το α’ πληθυντικό δημιουργεί το συλλογικό εμείς, άρα λέει κάτι που αφορά όλους μας ή ο ποιητής προβάλλει την ένταξή του σε συλλογικότητα π.χ. οι ποιητές, οι Έλληνες κ.α. το β’ ενικό δημιουργεί την εντύπωση του διαλόγου, της άμεσης επικοινωνίας, ή έχει διδακτικό χαρακτήρα.

·    Η ιδιότυπη γλώσσα του Καβάφη: χρήση όρων/λέξεων/τύπων της καθαρεύουσας  μαζί με μια ζωντανή δημοτική, καθώς και χρήση ιδιωματικών τύπων, κυρίως από την Κωνσταντινούπολη.

 

 

Περισσότερα σε αυτή την κατηγορία: « Τράπεζα θεμάτων - Νεοελληνική λογοτεχνία